Jena volgt grote vissoorten in de Waddenzee

11 oktober 2022

In de Waddenzee, komen grote vissen als zeebaars, zeeforel en zelfs ruwe haai voor. Maar wanneer, hoe lang en welk deel van hun leven zijn ze daar? Jena Edwards zoekt het uit door ze te zenderen en te volgen met een groot netwerk aan ontvangers.

‘Hoe gebruiken grote vissen de Waddenzee?’, dat is kortweg de vraag die Jena Edwards, afkomstig uit Canada, tijdens haar promotieonderzoek bij het Nederlands Instituut voor Zeeonderzoekprobeert te beantwoorden. Grote vissen als zeebaars en harder waren ooit veelvuldig aanwezig in de Waddenzee, er werd ook volop op gevist. De aantallen van veel vissoorten, waaronder harder, zijn enorm gedaald. Om te begrijpen wat gedaan kan worden om de visstand te herstellen, is meer kennis nodig.

Waar blijven de vissen?

Onduidelijk is wanneer en hoe ze de Waddenzee gebruiken in hun levenscyclus. Jena probeert daar  (in samenwerking met Wageningen Marine Research) inzicht in te krijgen. “Ik probeer de bewegingen en het gedrag van grote vissen die in de Waddenzee leven te in kaart te brengen. We kijken hoe ze zich door de Waddenzee bewegen, wanneer ze vertrekken, en waar ze dan eigenlijk heen gaan”, vertelt Jena. “Daarvoor voorzien we de vissen van een zender. Wanneer we de vis weer vrijlaten, produceert de zender een signaal dat opgepikt wordt door de ontvangers van het netwerk.”

Netwerk van ontvangers

Het akoestische signaal dat de zender afgeeft, wordt geregistreerd door ontvangers. Daartoe heeft Jena ruim honderd van deze ontvangers door de hele Waddenzee bevestigd aan de grote boeien die Rijkswaterstaat gebruikt om de vaargeulen te markeren. “Wanneer de vissen langs deze ontvangers zwemmen, wordt hun signaal opgepikt en kunnen we nagaan waar ze in de loop van de tijd zijn geweest”, zegt Jena. “Elke zender heeft een uniek ID-nummer en die wordt door de ontvangers ook herkend.”

Zenders in de buikholte

Hoe dat zenderen in zijn werk gaat, zien we aan boord van vissersschip TS31 Internos. De vissers van dit schip vangen normaal  zeebaars en harder voor de markt, nu helpen ze deze vissen voor het onderzoek boven water te krijgen (zie video). Vanuit de haven van Den Oever koerst de vissersboot naar Balgzand, waar een zogenoemd kieuwnet over boord gezet wordt: een net van enkele honderden meters lang dat in het water hangt. Jena en haar Swimway-collega Erwin Winters van Wageningen Marine Research halen de vissen zo snel mogelijk weer uit het net, zodat ze in goede conditie blijven. Terug op de boot worden de vissen een voor een verdoofd en worden de zenders in de buikholte ingebracht. Na een nette hechting en het ‘uitslapen’ van hun roes, worden de vissen weer teruggezet.

Data storage tag

Naast een akoestische zender krijgen sommige vissen ook een ‘data storage tag’ mee. Dit apparaatje kan niet gevolgd worden, maar verzamelt wel gegevens over diepte en temperatuur, ook als de vis de Noordzee op trekt, buiten het bereik van de ontvangers. Soms wordt deze teruggevonden door vissers of spoelt aan op het strand. Hij kan dan uitgelezen worden en geeft dan nog preciezere informatie over waar de vis geweest is.

Zo veel mogelijk verzamelen

Van alle vissen die Jena zendert, neemt ze ook diverse weefselmonsters die ze later in het lab onderzoekt. “Ik verzamel enkele schubben waarin jaarringen zichtbaar zijn en die gebruikt worden om de leeftijd te bepalen. Ook knip ik een heel klein stukje weefsel van de staart, dat we gebruiken voor isotopenanalyse. Dat geeft ons informatie over het dieet van de vis. De vissen die de vissers vangen voor de verkoop mogen we ook gebruiken voor monsters. We halen weefsel uit de lever en de spieren, ook weer om het dieet op langere termijn te kunnen achterhalen. En we bekijken in de maag wat de vis afgelopen tijd heeft gegeten.”

Langeafstandtrekkers

Jena heeft enkele vissoorten uitgekozen die samen een goed beeld geven van de rol van de Waddenzee voor grote vissen. “Op dit moment volgen we zeebaars en drie soorten harder, de diklip-, dunlip- en goudharder. We richten ons ook op ruwe haaien en zeeforel. Deze soorten zijn allemaal langeafstandstrekkers, die in de loop van een jaar grote afstanden afleggen. Ze vervullen ook verschillende ecologische rollen in de Waddenzee. De zeebaars is als seizoensbewoner een viseter, en de harder is een herbivoor. De ruwe haai is onze toppredator en zeeforel vertegenwoordigt de diadrome vis, vissen die een deel van hun tijd in zoet water hebben doorgebracht en naar zee migreren.”

Kennis om vis terug te krijgen

Een belangrijk doel is om ons begrip van de leefomstandigheden die deze soorten nodig hebben daadwerkelijk te verbeteren. “Veel vissen in de Waddenzee gaan achteruit, maar we weten niet goed waardoor”, aldus Jena. “Ons onderzoek bouwt echt onze kennisbasis op om te begrijpen hoe de vissen de ruimte gebruiken, wat hun favoriete plekken zijn en wat voor omstandigheden ze dus nodig hebben. Dat kunnen we gebruiken om deze soorten beter te kunnen beschermen.”

Jonge haaien

Jena wil in het kader van dit onderzoek ook graag een ruwe haai volgen met een satellietzender. Of dat gaat lukken, is maar de vraag. Vele dagen hengelen en meevaren met een garnalenkotter in de hoop op een volwassen haai als bijvangst, waren tevergeefs. Wel leverde het een interessante ontdekking op: afgelopen zomer werden rond Terschelling en Ameland jonge ruwe haaien gevangen. Te klein om van een zender te voorzien, maar het laat wel zien dat de zeegaten van de Waddenzee waarschijnlijk als geboortegrond dienen voor de ruwe haai. In elk geval positief nieuws over de allergrootste vis van de Waddenzee.